Komisje architektoniczno-urbanistyczne pełnią bardzo ważną rolę podczas sporządzania dokumentów planistycznych. To ich decyzje i opinie pozwalają zachować ład przestrzenny i ustalić właściwy kierunek rozwoju danego terenu. Są to organy wewnętrzne o funkcji doradczej.
Komisje powoływane są na różnych szczeblach. Szczegółowe regulacje prawne dotyczące tych jednostek określa art. 8 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Najważniejszym organem o tym charakterze jest Główna Komisja Urbanistyczno-Architektoniczna, która stanowi organ doradczy ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej. To właśnie minister podejmuje decyzje dotyczące składu Komisji, powołuje i odwołuje jej przewodniczącego oraz członków, a także ustala regulamin jej działania. Wojewódzką komisję architektoniczno-urbanistyczną powołuje marszałek województwa, a gminną wójt, burmistrz albo prezydent miasta. Gmina nie musi powoływać własnej komisji – może współpracować, na mocy zwartego porozumienia z inną gminną komisją lub z powiatową komisją architektoniczno-urbanistyczną, w przypadku gdy nie powołała ona własnej komisji albo nie powierzyła pełnienia funkcji organu doradczego komisji powołanej w innej gminie. Warto podkreślić, że każdy członek komisji powinien legitymować się wykształceniem kierunkowym i praktyką zawodową związaną z planowaniem przestrzennym.
Komisja architektoniczno-urbanistyczna na szczeblu gminnym
Na szczeblu gminy komisja jest częścią organu samorządowego. Jej podstawową funkcją jest wyrażanie opinii w zakresie planowania zagospodarowania przestrzennego będących przedmiotem decyzji władz gminy czy miasta. Opiniuje więc dokumenty takie jak studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, projekty miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, analizuje planowane zmiany zagospodarowania oraz monitoruje postępy sporządzanych planów miejscowych. W praktyce organ ten pilnuje tworzenia prawa lokalnego pozwalającego na zrównoważony rozwój terenów oraz chroniącego interesów ich mieszkańców, przedsiębiorców i wymagań ochrony środowiska. Podejmuje decyzje w przypadku sprzeczności interesów i bieżących problemów planistycznych. Komisje działają w sposób jawny, dlatego też wiele z tych organów prowadzi strony internetowe, na których umieszcza bieżące informacje dotyczące swej pracy.
Według ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym do zadań gminnych komisji architektoniczno-urbanistycznych należy:
- wydawanie opinii o projekcie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w toku sporządzania tego studium (art. 11 pkt. 5)
- wydawanie opinii o projekcie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w toku sporządzania tego planu (art. 17 pkt. 6 lit. a)
- wydawanie opinii w sprawie analiz wykonywanych w celu oceny aktualności studium i planów miejscowych (art. 32 pkt. 2).
Należy podkreślić, że uchwały dotyczące studium i planów miejscowych podjęte przez samorząd muszą być zaopiniowana przez komisję – w przeciwnym wypadku postanowienia są nieważne, ponieważ niedopełniony zostaje tok postępowania.